Waar verbondenheid ontbreekt, verschraalt de mens.
(Frans Veldman sr., grondlegger van de haptonomie)
Het geknakte riet breekt Hij niet af,
de kwijnende vlam zal Hij niet doven.
(Jes. 42:3)
Niemand wil het zijn maar toch is iedereen het: kwetsbaar. In mijn praktijk merk ik dat velen er liever met een boogje omheen lopen en proberen het op die manier te vermijden. Want onze kwetsbaarheid maakt ons bewust van onze beperkingen en tekorten. Dat doet pijn of maakt ons bang. Daar lopen velen meer dan eens voor weg. Kwetsbaar zijn wordt vaak vertaald met ‘zwak’ zijn, een loser zijn, tekortschieten of falen. Als je zwak bent dan ben je de mindere ten opzichte van de ‘sterkere’ en zit je in de onderpositie. En dat kan heel onveilig voelen. Wie wil dat? Liever willen we ‘sterk zijn’. We doen ons dan groter voor dan we in werkelijkheid zijn.
Toch is onze kwetsbaarheid onvermijdelijk, het is onlosmakelijk met ons leven verbonden. Dus de vraag is: hoe kunnen we op een goede manier omgaan met onze kwetsbaarheid? Ik wil daar eens met je over nadenken.
Wat is kwetsbaarheid of kwetsbaar zijn?
Hoe omschrijf je ‘kwetsbaar zijn’ op een treffende wijze? Dat valt nog niet mee omdat kwetsbaar zijn niet alleen een ‘feit’ is. Het wordt ook sterk bepaald door de gevoelens die het kwetsbaar zijn oproept. Het heeft in ieder geval te maken met onzekerheid, angst, bezorgdheid, innerlijke verwondingen, er alleen voor staan, je beperkingen en fouten, je ‘uniek’- zijn dat nooit door iedereen volledig begrepen wordt, je onveilig voelen, eenzaam zijn, overrompeld worden, dreiging, zichtbaar zijn terwijl je dat liever niet wilt, of juist ‘niet gezien’ worden terwijl je juist ‘gezien’ wilt worden…
God, de HEER, dacht: Het is niet goed dat de mens alleen is, ik zal een helper voor hem maken die bij hem past. (Gen. 2:18)
In de zes dagen dat God de hemel en de aarde schiep, zei Hij dat het goed was. Er was er één ding waarvan Hij zei dat het niet goed was. Namelijk dat het niet goed was dat de mens alleen is. Adam vond namelijk onder alles wat God geschapen had niet iemand die bij hem paste. Daarom schept Hij nog een tweede mens erbij. Niet alleen voor het samen plezier maken maar als ‘helper’. Blijkbaar is het vóór Genesis 3 (de zondeval) al zo dat wij mensen elkaar nodig hebben. Ik vermoed dat de reden daarvoor verborgen ligt in Gen. 2:15. De mens moest de aarde bewerken (cultiveren) en bewaren (toezicht houden, beschermen). Immers, het kwaad was ook aanwezig op aarde. Een hoofdstuk later zullen Adam en Eva dat op een desastreuze wijze ondervinden.
We mogen dus ook elkaar ‘bewaken’, er voor elkaar zijn, zorgdragen voor elkaar. Zoals Kaïn de retorische vraag stelt “Ben ik mijn broeders hoeder?” [1] Het simpele antwoord op die vraag is: “Ja!” We zijn aan elkaar gegeven om het leven te delen. Dus ook om de zorgen van het leven met elkaar te delen en elkaar daarin te ‘bewaren’.
Een van de wezenlijke kenmerken van God is terug te zien in de woorden ‘relatie’, ‘verbondenheid’, ‘één-zijn’. God is een drie-eenheid. Hij is ook niet alleen.[2] Wij zijn geschapen naar Gods beeld en naar Gods gelijkenis. Dat relationele aspect van God, dat zo kenmerkend is voor Hem, zit daarmee sterk verankerd in onze genen. De mens kan in wezen niet alleen zijn. We hebben een ander nodig als hulp naast ons. Dat maakt ons afhankelijk van anderen en daarmee ook kwetsbaar. Dat afhankelijk zijn zie ik overigens niet vanuit een onbalans. De relatie tussen mensen onderling is per definitie een van gelijkwaardigheid. Ieder mens is waardevol en kostbaar. De een staat nooit boven de ander. Maar om volledig als mens tot onze vervulling en doel te komen, hebben we de diepere verbondenheid met een ander nodig. Of de ander dan ook een partner is, familie of goede vriend. Maar het kan ook een pastoraal werker zijn of een professioneel hulpverlener.
In de eerste vier hoofdstukken van het boek Genesis wordt de blauwdruk van het leven geschetst. Daarin zie ik een aantal aspecten die op een of andere manier te maken hebben met de kwetsbaarheid van het leven. Hoe alles wat God geschapen heeft ook kapot kan gaan. Soms kan een tabelletje dingen wat makkelijker inzichtelijk maken.
| Genesis 1 en 2 | Genesis 3 en 4 |
| Tov – Goed | Kwaad |
| Samenvoegen | Ont-binding |
| Schepping van leven, bezieling | Dood, ontzield |
| Orde | Wanorde |
| Licht | Duisternis |
| Open | Gesloten |
| Heelheid | Gebrokenheid |
| Eén-zijn met elkaar | Verstoppen voor elkaar en voor God |
| Naakt, onbedekt, zichtbaar, vrij | Afgedekt, weggestopt |
| Zegen | Vloek |
| Heerlijke vruchten | Doornen en distels |
| Een helper zijn voor elkaar | Moet ik waken over mijn broeder? |
| Bewerken | Zwoegen |
| Intense blijdschap | Boosheid, grimmigheid |
| Open ogen, zien, aankijken | Neergeslagen ogen. |
| Vruchtbaar | Doods |
| Helper zijn, elkaar steunen | Beschuldigen van de ander |
| Open en vrij naar elkaar | Schaamte, angst |
| Spreken | Zwijgen |
| Alles vanuit God | Zijn zonder God |
| In de relatie zijn | Uit de relatie stappen |
De grondtonen van de eerste twee hoofdstukken hebben te maken met ordening, samenvoegen, leven, verbinding, relatie, open, enzovoorts. God zegt over Zijn schepping tot zeven keer toe[3] dat het goed is. ‘Goed’ of in het Hebreeuws Tov. Tov , dat in het Nederlands terugkomt als ‘Tof’ is niet zo plat als bijvoorbeeld ons ‘OK’. Het is veel intenser. Zoiets als ‘plezierig’, ‘vrolijk’, ‘aangenaam’, ‘behaaglijk’, ‘gezellig’, ‘mooi’ en ‘genoeglijk’. Tov heeft geen normatieve lading in de zin van goed of niet goed. Het heeft een relationele lading.
In Genesis 1 en 2 ontmoet ik het hart van God. De hoofdstukken 3 en 4 ademen een heel andere sfeer, juist het tegenovergestelde van hoofdstuk 1 en 2.
Kwetsbaar zijn heeft voor mij de betekenis dat alles wat God tot ‘goed’ geschapen heeft weer uiteen kan vallen. We kunnen het geschapene beschadigen, kapot maken. We kunnen het goede verliezen.
Tov is, zoals gezegd, een relationeel woord. God heeft ons geschapen als relationele wezens. We hebben behoefte aan verbondenheid, aan gezien worden, gekend worden. Om ergens bij te horen, deel te zijn van een eenheid. Kwetsbaar zijn heeft voor mij alles te maken met die verbondenheid. De essentie van God is relationeel. De essentie van het kwaad is het breken van die relatie en verbondenheid. De kwetsbaarheid zit in de mogelijkheid dat die relaties, in welke vorm dan ook, kunnen breken. Met het breken van de onderlinge relatie breekt er ook iets in ons. De ander waarmee we ons verbonden weten weerspiegelt iets van de diepere relatie. De ander is in zekere zin ‘mijn eigen been, mijn eigen vlees en bloed’. Het breken van het verlangen van die verbondenheid raakt aan ons eigen vlees en bloed. We zijn dus raakbaarheid, kwetsbaarheid omdat de relatie kan breken. En dát doet pijn, voelt kwetsbaar.
Jezus en kwetsbaar zijn
Jezus is volledig God die volledig mens geworden is. Mens, net als wij zijn. Dus heeft Hij ook het kwetsbaar-mens-zijn in alles ondervonden zoals wij dat ook kunnen ervaren. Bij deze een opsomming, die waarschijnlijk niet eens volledig is.
Al vanaf zijn geboorte hadden mensen het op zijn leven gemunt. Dat is zijn hele leven zo gebleven.
Zijn ouders begrepen hem niet.
Zijn neef werd omwille van het geloof in Zijn hemelse Vader vermoord.
Zijn eigen broers verklaarden hem voor gek.
Hij had geen ‘thuis’ en sliep vaak in het open veld.
Hij was waarschijnlijk een onaantrekkelijke man om te zien.
Lang niet iedereen die Hem volgde was echt geïnteresseerd in wie Hij was maar kwamen vooral bij Hem omdat er wat ’te halen’ viel of om Hem uit te dagen.
Hij werd meer dan eens ‘de kerk’ uitgetrapt.
Er werd stevig over Hem geroddeld.
Hij werd bespioneerd.
Hij had vaak grote honger.
Hij werd door mensen geclaimd en gedwongen tot handelen.
Hij werd uitgescholden.
Mensen voelden zich beledigd door Hem als hij de waarheid sprak.
Meerdere keren heeft Hij moeten vluchten voor zijn leven.
Hij werd onterecht beschuldigd van zaken.
Er werd openlijk getwijfeld aan Hem.
Hij werd publiekelijk uitgelachen en belachelijk gemaakt.
Er werd heel goed gelet op wat Hij zei en men probeerde Hem in een valstrik te lokken.
Hij is groots aanbeden en met hetzelfde gemak binnen een week door iedereen verguisd.
Hij werd in Zijn gezicht gespuugd en geslagen, Zijn baardharen werd uitgetrokken en Hij werd tot bloedens toe in elkaar geslagen.
Na een schijnproces werd Hij veroordeeld tot de marteldood.
Hij heeft naakt aan het kruis gehangen, een teken van diepe vernedering.
Hij heeft heftige pijnen geleden.
Hij is gestikt door uitputting.
Een kwetsbare Jezus en Zijn relatie met God
Als ik het bovenstaande op me laat inwerken en het zou mij allemaal overkomen, dan zou ik waarschijnlijk helemaal gek zijn geworden. Ik zou niet weten waar ik het moest zoeken. Ik zou geen grond meer onder de voeten voelen om op te staan en geen reden meer weten om verder te leven. Ergens had Jezus een stevige basis waarop Hij kon vertrouwen. Een fundament waardoor Hij staande kon blijven in het leven met al zijn spanningen, dreigingen en moeite. Ik vermoed dat hij door alles heen zich vooral vast bleef houden aan wie Hij is. Dat Hij Zijn identiteit niet zocht in wat de omstandigheden hem brachten. Aan het begin van Zijn bediening zei de Vader tegen Hem: “Dit is Mijn geliefde Zoon, in Hem vind ik vreugde“.[4] Omdat in die band met de Vader een diepe waarheid zat die voor ons allemaal geldt: Ik zie jou, mijn oog is op jou, jouw identiteit ligt niet verankerd in je lijden, je fouten en tekorten. Je identiteit ligt verankerd in dat jij mijn kind bent en dat jij Mijn naam draagt. Door zich daar steeds aan vast te houden kon Jezus staande blijven, dwars door alle verzoekingen en beproevingen heen.[5]
We zijn allemaal kwetsbaar en we lopen allemaal onze tekorten en schade op. Dat is niet anders, omdat dit hele leven raakt aan gemis, tekort, onvolkomenheid, gebrokenheid. Waar veel mensen door hun kwetsbaar zijn uit de verbinding stappen, daar blijft Jezus steeds in de verbinding en zich vastklampen aan het zoonschap; het kind zijn van Zijn hemelse Vader! Onze toevlucht is het weten dat we geliefd kind van God zijn en het vast te houden aan de hoop op wat voor ons in het verschiet ligt.[6]
God en Zijn relatie met een kwetsbare Jezus
Misschien een spannende vraag. Heeft God Jezus echt verlaten, juist op de momenten van Zijn diepste eenzaamheid en kwetsbaarheid? Toen Hij ontkleed hing aan ruwe balken tussen hemel en aarde, intens lijdend, de dood nabij? Vrijwel iedere christen denkt van wel. Vaak wordt hierbij verwezen naar de woorden van Jezus aan het kruis waarin Hij het uitschreeuwde: “Mijn God, Mijn God, waarom hebt U mij verlaten?”
Ik ben geen theoloog maar een van mijn voorgangers heeft me geleerd dat als een Jood een Psalmtekst citeert hij in principe daarmee de héle Psalm citeert, ook al spreekt hij niet die gehele Psalm uit. Met één tekst wordt de gehele Psalm bedoeld. Wij zijn geneigd om Bijbelteksten er uit te lichten en ze te beschouwen als op zichzelf staande zinnen. Maar een Jood leest de tekst altijd in de context, in het grotere verband, waarin ze staan.
Die Godverlatenheid kunnen wij waarschijnlijk allemaal wel herkennen. We kunnen ons door God enorm verlaten en verloren voelen. Maar is dat ook de realiteit? Dat God ons niet meer wil zien, Zijn gezicht van ons heeft afgekeerd en ons aan ons lot heeft overgelaten? Nee, dat geloof ik niet, ook al voelt dat soms wel zo. Kan God juist ook door onverhoorde gebeden heen werken? In de praktijk is het niet bepaald gemakkelijk om dat te zien of in geloof te blijven volharden. Maar toch is dit de houding waarin Jezus ons voorgaat.
Jezus heeft er voor gekozen om zich te laten kruisigen en God heeft het toegelaten dat Zijn Zoon stierf maar God de Vader is er volgens mij altijd bijgebleven. Dat kenmerkt immers het vaderhart van God.[7]
Mag ik je uitnodigen om Psalm 22 eens in zijn geheel te lezen?
Is God zelf kwetsbaar?
Ik denk het wel. Ik vermoed dat sterk omdat Hij zich in Zijn woord aan ons kenbaar maakt. Daarin ontmoet ik een God die emoties kent, die verlangens kent, die in relatie met ons wil zijn, die veel pijn lijdt aan de gebrokenheid. Jezus, volledig mens geworden God, was één en al kwetsbaar-zijn in een gebroken wereld vol dreigingen. Wij zijn beelddragers van God, geschapen naar Zijn gelijkenis. Als wij kwetsbaar zijn dan moet God, onze oorsprong, dat ook zijn.
Het roept bij mij de vraag op waar het verschil dan zit tussen een kwetsbare God en wij kwetsbare mensen. Ik weet het niet exact en laat me graag door je inspireren. God is kwetsbaar maar Hij zal het één-zijn, de heelheid nooit verliezen. God is liefde[8] en Zichzelf verloochenen kan Hij niet[9]. Hij zal nooit uit de relatie stappen.
God is ‘raakbaar’ maar niet breekbaar. Ja, één keer brak God. In Jezus. Hij heeft Zijn lichaam en Zijn leven laten breken. Daarmee heeft Hij onze gebrokenheid bewust op zich genomen. Zijn gebrokenheid bracht ons juist heling.[10] Hoe dat werkt? Ik zou het werkelijk waar niet weten. Ik kan en hoef het niet te verklaren. Met ook het risico dat als we het zouden kunnen verklaren we het ontdoen van het mystieke. Wat ik wel kan doen is het met open armen en met ‘kinderlijk geloof’ ontvangen; door in relatie te blijven met Hem.
Een kwetsbare God en Zijn relatie met kwetsbare mensen
Een van de meest indrukwekkende eigenschappen van God vind ik Zijn liefde, zorg, ontferming voor de zwakkeren, de kwetsbaren, de eenzamen, de mensen die lijden aan onrecht. God komt ons in onze zwakheid, kwetsbaarheid en gebrokenheid tegemoet. Dat doet Hij al vanaf Genesis 3 en zelfs Kaïn wordt in bescherming genomen door Hem, nadat Kain zijn jongere broer Abel had doodgeslagen. Kaïn was vanaf dat moment ‘vogelvrij’ maar God voorkomt dat mensen hem zullen doden, ondanks het vreselijke dat Kaïn gedaan had. Het geknakte riet breekt Hij niet af en de kwijnende vlam zal Hij niet doven.[11] Zoals hierboven al staat: God zal zelf niet uit de relatie stappen. Sterker zelfs nog: de hele Bijbel door zie ik God die zich juist met het kwetsbare verbindt. Zijn oog is speciaal gericht op mensen die gebroken zijn, die verloren zijn, die rouwen, die lijden. Hij komt ons in onze kwetsbaarheid tegemoet! Hij heeft beloofd dat Hij nooit zal loslaten wat Zijn hand begonnen is te doen.
Zowel in het Eerste Verbond (het Oude Testament) als in het Tweede Verbond (het Nieuwe Testament) doet God een klemmend beroep op ons allemaal om oog te hebben voor de mensen aan de rand van de samenleving en elkaars zwakheid te verdragen. Hij vraagt aan ons om te proberen zoveel mogelijk in de relatie te blijven.
Léven met kwetsbaarheid
Waaraan hebben mensen echt behoefte op de momenten dat ze zich erg kwetsbaar voelen? Een behoefte nog dieper dan de neiging om zich af te sluiten of te verstoppen? Dat is de oerkreet “Houd me vast, blijf bij me”. Precies dat wat Jezus aan zijn drie geliefde vrienden Petrus, Jacobus en Johannes vroeg toen Hij op het meest kwetsbare punt kwam van Zijn leven: “Blijf hier, waak en bid met me”.
De grootste angst om echt je kwetsbaarheid aan te gaan is de angst voor de mogelijkheid dat je er alleen in komt te staan. Dat er niemand voor je is op de momenten dat je dat zo hard nodig hebt. Of misschien niet welkom bent en jij je afgewezen voelt.
Leven is per definitie je uitstrekken naar de ander in kwetsbaarheid. Daar zitten altijd risico’s aan. Want alles in het leven is breekbaar. Dus ook de relaties die we hebben. Henri Nouwen heeft ergens een keer geschreven dat diep in ons een stukje zit waar de ander nooit bij kan komen, waar we alleen in staan en ons misschien wel heel eenzaam in zullen voelen (naar Spreuken 14:10). We zullen die kwetsbaarheid als gegeven moeten aanvaarden. We ontkomen er niet aan.
Wil je bij me blijven? Wil je me niet in de steek laten? Durf jij dat te vragen aan jouw vrienden die voor jou veilig zijn, op de momenten dat jij je zó breekbaar voelt?[12] Om nabijheid en geborgenheid? Zelfs als daar een risico aan zit; zoals Jezus dat ook ondervonden heeft?
Jezus, oplossing voor al je problemen?
Ik wil er voor waken dat dit stuk de indruk geeft van “Jezus is de oplossing voor al je problemen”, zoals je in het pastoraat nog wel eens de indruk krijgt. Dat is hoogstwaarschijnlijk ook zo maar ik ervaar dat niet altijd zo in het leven. Mijn problemen blijven vaak, ondanks mijn geloof. Net zoals bij Jezus ook de problemen bleven ondanks dat Hij zijn leven helemaal in dienst stelde van de Vader en in een intense relatie met Hem leefde.
Jezus is voor mij wel een bron van inspiratie, van kracht, van hoop, van vertrouwen. Hij laat mij zien hoe ik mijn kwetsbaarheid kan dragen. Ik weet zeker dat Jezus, net zoals Hij deed bij Zijn discipelen, mij tegemoet komt in de stormen van mijn leven. En dat Hij mij om geloof en vertrouwen vraagt.
Of ik nu een groot geloof heb of een klein geloof, ik zal tot mijn laatste ademteug geconfronteerd blijven met mijn kwetsbaar zijn. Mijn hoop en mijn verlangen is dat ik, ondanks alle kwetsbaarheid en gebrokenheid, met Jezus kan blijven zeggen dat ik kind ben van de Allerhoogste. Dat ik zoon / dochter ben van mijn Hemelse Vader en dat niets mij kan scheiden van Zijn liefde. En dat Hij me de kracht geeft om mijn kwetsbaar zijn aan te gaan en te dragen.
[1] Gen. 4:9 NBG In de grondtest staat hier hetzelfde woord als in Gen. 2:15; šāmar Dat woord kan vertaald worden met toezicht, bewaken, helpen, bescherming, beschutting, behouden, .
[2] De Vader en Ik zijn één. Joh. 10:30
[3] Het getal 7 in de Bijbel is een ‘heilig’ getal. Het symboliseert: compleet, heel, volledig, totaal, perfect, voldaan, eenheid
[4] Mat. 3:17
[5] Zie ook het artikel “Verleidingen, een aanval op je identiteit”
[6] Hebr. 16:18
[7] Vergelijk Jes. 49:14-16
[8] 1Joh. 4:8b
[9] 2Tim. 2:13
[10] Jes. 53:5
[11] Jes. 42:3; zie ook Ps. 22:25
[12] Zie ook het artikel Blijf je bij me?